Τρισδιάστατη επανάσταση στην παραγωγή – Το τέλος της εργασίας;
Αργά αλλά σταθερά οι τρισδιάστατοι εκτυπωτές πραγματοποιούν μια συγκλονιστικών διαστάσεων τεχνολογική επανάσταση στις παραγωγικές δυνάμεις, που καθιστά εξαιρετικά φθηνό το κόστος κατασκευής όχι μόνο των καθημερινών προϊόντων, αλλά επιπλέον των τροφίμων ακόμη και των κτιρίων. Ως αποτέλεσμα η αγορά χειρωνακτικής εργατικής δύναμης τείνει να εκτοπίζεται από την αγορά πνευματικής εργατικής δύναμης.Στις τρισδιάστατες εκτυπώσεις το μέλλον η εκρηκτικές δυνατότητες
«Διαθέτουμε τεχνολογία που μπορεί να φτιάξει πιο πολύπλοκα πράγματα από ό,τι μπορούμε να σχεδιάσουμε».Τα λόγια ανήκουν στον επικεφαλής της Ερευνητικής Ομάδας Προσθετικής Παρασκευής του βρετανικού πανεπιστημίου του Loughborough καθηγητή Richard Hague και αναφέρονται στην τεχνολογία εκτύπωσης …τρισδιάστατων αντικειμένων. Η προσθετική παρασκευή (additive manufacturing), αλλιώς και τρισδιάστατη εκτύπωση, λειτουργεί με την ίδια λογική που λειτουργούν οι σημερινοί εκτυπωτές. Μόνο που στη θέση του μελανιού χρησιμοποιείται ένα υλικό, όπως μέταλλο σε σκόνη ή πλαστικό. Ο εκτυπωτής στερεοποιεί το υλικό σε αλλεπάλληλες στρώσεις μέχρι που προκύπτει ένα πραγματικό τρισδιάστατο αντικείμενο. Η τεχνική μπορεί ήδη να εφαρμοστεί σε οποιοδήποτε καταναλωτικό προϊόν που αποτελείται από ένα υλικό, από κοσμήματα μέχρι έπιπλα. Οι προοπτικές είναι ανεξάντλητες, καθώς μηχανικοί οραματίζονται ήδη την εκτύπωση ολόκληρων …κτιρίων.
Οι εκτυπωτές τριών διαστάσεων έχουν ηλικία τριάντα ετών. Το υπέρογκο κόστος τους, όμως, έκανε απαγορευτική τη χρήση τους για μαζική παραγωγή προϊόντων. Χρησιμοποιούνταν κυρίως για παραγωγή μικρών προτύπων σε κλίμακα, όπως αυτοκινήτων, με σκοπό την πραγματοποίηση δοκιμών πριν την τελική είσοδο του προϊόντος στη γραμμή παραγωγής. Τα τελευταία χρόνια το κόστος των εκτυπωτών έχει πέσει δραματικά ταυτόχρονα με την εκπληκτική διεύρυνση των δυνατοτήτων τους.Τα προϊόντα που μπορούν να τυπωθούν δεν γνωρίζουν όρια ως προς το σχέδιο, το σχήμα και τη λειτουργικότητά τους. Ο εκτυπωτής μπορεί να τυπώσει οτιδήποτε μπορεί να σχεδιαστεί σε έναν υπολογιστή από ένα πρόγραμμα τρισδιάστατης σχεδίασης. Οι δυνατότητες, όμως, ακόμη και των σημερινών εκτυπωτών είναι μεγαλύτερες από τις σχεδιαστική δυνατότητα των σημερινών προγραμμάτων!
Δεν είναι μακρiά η εποχή που θα μπορεί κανείς με το πάτημα ενός κουμπιού στον υπάρχοντα υπολογιστή του, να τυπώσει ένα αντικείμενο που δεν μπορεί να κατασκευάσει και το πιο σύγχρονο εργοστάσιο. Δεν απέχουμε πολύ από το να μπορούμε να μπαίνουμε στο διαδίκτυο και να κατεβάζουμε λ.χ. το σχέδιο ενός παπουτσιού, να το επεξεργαζόμαστε, επιλέγοντας μέγεθος, χρώμα, υλικό και ποιος ξέρει τι άλλο. Ίσως να μπορούμε π.χ. να σκανάρουμε το πόδι μας με την κάμερα του κινητού μας και να περνάμε τα δεδομένα αυτά στο σχέδιο του παπουτσιού, με αποτέλεσμα ένα εντελώς εξατομικευμένο προϊόν, το οποίο θα τυπώνουμε στο γραφείο μας ή σε κάποιο τοπικό κέντρο τρισδιάστατης εκτύπωσης.
Θαύμα; Επιστημονική φαντασία; Καθόλου! Υπάρχουν ήδη διαδικτυακοί τόποι που τυπώνουν τις δημιουργίες σας με τη διαδικασία που μόλις περιγράψαμε. Είμαστε μία ανάσα από μία μεγάλη επαναστατική αλλαγή στις παραγωγικές δυνάμεις.
Ούτε θαύμα, ούτε επιστημονική φαντασία
Σε σχέση με τις παραδοσιακές μεθόδους παραγωγής αντικειμένων η τρισδιάστατη εκτύπωση προσφέρει στρατηγικά πλεονεκτήματα. Πρώτα από όλα κάνει περιττή την παραδοσιακή γραμμή παραγωγής και τις διαδικασίες της, επιτυγχάνοντας δραματική μείωση του κόστους. Έπειτα, ο ίδιος εκτυπωτής μπορεί να τυπώσει πολύ διαφορετικά αντικείμενα χωρίς παραμετροποίηση του μηχανήματος για καθένα από αυτά. Αντίθετα, η εργοστασιακή γραμμή παραγωγής μπορεί να παράξει ένα μόνο προϊόν. Για να παράξει ένα ελαφρώς διαφορετικό αντικείμενο απαιτείται πολυδάπανη παραμετροποίηση των μηχανημάτων. Στην τρισδιάστατη εκτύπωση χρησιμοποιείται ακριβώς τόσο υλικό όσο στερεοποιείται στο τελικό προϊόν, με αποτέλεσμα την εξοικονόμηση έως και 90% στην πρώτη ύλη. Στην παραδοσιακή γραμμή παραγωγής, το μεγαλύτερο μέρος της πρώτης ύλης πετιέται. Όλα αυτά κάνουν την τρισδιάστατη εκτύπωση πιο οικονομική. Επιπλέον, δεν υπάρχει διαφορά στο κόστος εκτύπωσης ενός αντικειμένου ή πολλών.
Η τρισδιάστατη εκτύπωση επιτρέπει την δημιουργία αντικειμένων κατά πολύ καλύτερων από τα αντίστοιχα που μπορούν να παραχθούν με συμβατικές μεθόδους. Η υπεροχή τους εντοπίζεται τόσο στο σχεδιασμό, όσο και στην ποιότητα του αντικειμένου, άρα και στη λειτουργικότητά του. Οι μορφές και τα σχήματα που μπορούν να τυπωθούν είναι ανεξάντλητα και με δυνατότητα να επιτυγχάνεται εκπληκτική λεπτομέρεια. Σύμφωνα με τον Hague, η τεχνολογία τρισδιάστατης εκτύπωσης δίνει στο σχεδιαστή σχεδόν απεριόριστη ελευθερία. «Σε απαλλάσσει από τους περιορισμούς των παραδοσιακών μεθόδων παρασκευής. Αλλάζει το είδος των προϊόντων που μπορείς να φτιάξεις και τον τρόπο με τον οποίο σχεδιάζεις πράγματα. Μπορείς να κάνεις εξαιρετικά πολύπλοκες γεωμετρίες. Είναι σχεδόν τόσο κοντά στο Νιρβάνα όσο μπορείς να φτάσεις» (Jon Excell, Stuart Nathan, «The rise of additive manufacturing: In-depth», http://www.theengineer.co.uk).
Μια ιδέα μας δίνει το εργαστήριο καινοτομίας της αεροναυπηγικής εταιρείας EADS –παράγει μεταξύ άλλων τα αεροσκάφη Airbus– όπου η τεχνολογία τρισδιάστατης εκτύπωσης χρησιμοποιείται για την παρασκευή εξαρτημάτων του συστήματος προσγείωσης των αεροσκαφών. Καθώς ο τρισδιάστατος εκτυπωτής μπορεί να εκτυπώσει πολύ πιο περίπλοκα σχήματα και με μεγαλύτερη ακρίβεια από αυτά που μπορούν να παραχθούν στο εργοστάσιο, η εκτύπωση περιορίζεται στα μέρη του εξαρτήματος που δέχονται το φορτίο. Το αποτέλεσμα είναι ένα εξάρτημα που ζυγίζει λιγότερο από το μισό σε σχέση με το αντίστοιχο που παράγεται με συμβατικές μεθόδους, έχει ακριβώς τη ίδια απόδοση ενώ για την παρασκευή του χρησιμοποιείται 26 φορές λιγότερο υλικό.Σε έναν άλλο απαιτητικό χώρο, στην παραγωγή τεχνητών οστών, αξιοποιείται η δυνατότητα να επιτυγχάνεται διαφορετική πυκνότητα του υλικού σε διαφορετικά σημεία του ίδιου τεχνητού οστού. Έτσι γίνεται δυνατό να τυπώνονται τεχνητά κόκκαλα με πορώδη επιφάνεια στο σημείο που ενώνονται με το ζωντανό οστό, έτσι ώστε να αναπτύσσεται το οστό μέσα στους πόρους του προθέματος.
Άλλο πλεονέκτημα της τρισδιάστατης εκτύπωσης είναι ότι κάθε αντικείμενο που τυπώνεται μπορεί να είναι διαφοροποιημένο από το προηγούμενο χωρίς έξτρα κόστος – κάτι που θεωρείται αδιανόητο για τη μαζική παραγωγή. Έτσι γίνεται δυνατή η εκτύπωση εξατομικευμένων αντικειμένων σε χαμηλό κόστος – δυνατότητα που αξιοποιεί ήδη από σήμερα η ιατρική.
Οι προοπτικές της τεχνικής τρισδιάστατης εκτύπωσης είναι εντυπωσικές, καθώς βρισκόμαστε μόνο στην αρχή. Σε ορίζοντα δεκαετίας αναμένεται να περάσουμε από την εκτύπωση ενός μόνο υλικού στην ταυτόχρονη εκτύπωση πολλών πρώτων υλών. Γίνεται έτσι δυνατή η παραγωγή αντικειμένων αποτελούμενων από διαφορετικά υλικά, διαφορετικών ιδιοτήτων καθώς και η εκτύπωση μέσα στο προϊόν ηλεκτρονικών κυκλωμάτων, οπτικών ινών, ακόμη και αισθητήρων.
Γίνεται δυνατή η εκτύπωση ηλεκτρονικών εξαρτημάτων ή και ολόκληρων ηλεκτρονικών συσκευών. Το εργαστήριο καινοτομίας της EADS σκοπεύει λ.χ. στην εκτύπωση ολόκληρων φτερών των αεροσκαφών, διατηρώντας τη λειτουργικότητα τους και τα ηλεκτρονικά τους κυκλώματα και μειώνοντας κατά πολύ το βάρος τους. Αλλά και στην εξέλιξη των ίδιων των εκτυπωτών αναμένονται τρομακτικές βελτιώσεις στην ταχύτητα και την ποιότητα της εκτύπωσης.
Η τεχνική δεν φαίνεται να γνωρίζει όρια ούτε ως προς το μέγεθος του παραγόμενου αντικειμένου. Στο Κέντρο Τεχνολογιών Ταχείας Αυτοματοποιημένης Παραγωγής του Πανεπιστημίου της Νότιας Καρολίνας χρησιμοποιείται η τεχνική τρισδιάστατης εκτύπωσης σε ένα πρόγραμμα εκτύπωσης ολόκληρων …κτιρίων ή οικισμών. Στο πρόγραμμα πειραματίζονται με οικοδομικά υλικά κατάλληλα για εκτύπωση από έναν γιγαντιαίο εκτυπωτή που μοιάζει με έναν μεγάλο γερανό από τον οποίο κρέμεται ένα ακροφύσιο. Στους τοίχους του οικοδομήματος εκτυπώνονται τα υδραυλικά και τα ηλεκτρικά του κτιρίου. Σκοπός του προγράμματος είναι να μπορεί ένα σπίτι 185 τ.μ. να τυπωθεί σε μία μόλις ημέρα χωρίς σχεδόν καθόλου ανθρώπινη εργασία! Αν το πρόγραμμα –ή άλλα παρόμοια– επιτύχει, θα μιλάμε για μια από τις πιο ουσιαστικές επαναστάσεις στον τομέα των κατασκευών, με συνέπειες στην αρχιτεκτονική των κτιρίων και των πόλεων.
Το ενδεχόμενο εκτύπωσης ακόμη και …φαγητού μπορεί να φαίνεται ακραίο. Ο Πάμπλος Χόλμαν, πρώην χάκερ και νυν εφευρέτης της Ιντελέκτουαλ Βέντουρς, δουλεύει στην ιδέα ενός εκτυπωτή που θα παρασκευάζει ένα γεύμα, «μαγειρεύοντάς» το, σταγονίδιο προς σταγονίδιο και ελέγχοντας μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή κάθε λεπτομέρεια των θρεπτικών συστατικών του.
Το ερώτημα που εύλογα γεννάται λοιπόν, είναι αν η τεχνική τρισδιάστατης εκτύπωσης μπορεί να κυριαρχήσει στο χώρο όπου σήμερα βασιλεύει η μαζική παραγωγή. Σύμφωνα με τους ειδικούς, η παραδοσιακή γραμμή παραγωγής δεν θα πάψει να υπάρχει. Σίγουρα όμως θα εμφανιστούν εγκαταστάσεις που θα χρησιμοποιούν αποκλειστικά την τρισδιάστατη εκτύπωση, ενώ τρισδιάστατοι εκτυπωτές θα κάνουν την εμφάνισή τους στο χώρο του εμπορίου με τη μορφή π.χ. σταθμών τρισδιάστατης εκτύπωσης – κάτι σαν τα σημερινά φωτοαντιγραφικά κέντρα, αλλά για υλικά αντικείμενα.
Κατά την εκτίμησή μας, η νέα τεχνολογία θα εκτοπίσει σε μεγάλο βαθμό την παλιά, καθώς είναι οικονομικότερη και πιο αποτελεσματική, κυρίως όμως διότι ανταποκρίνεται στην τάση της εποχής για γενίκευση της χρήσης της πληροφορικής, και για αλλαγή του συσχετισμού μεταξύ επιστήμης και χειρονακτικής εργασίας στη διαδικασία παραγωγής. Και πράγματι, το πρώτο και πιο χτυπητό αποτέλεσμα της τρισδιάστατης εκτύπωσης, στο βαθμό που θα γενικευθεί και θα τελειοποιηθεί, είναι ο ακόμη μεγαλύτερος εκτοπισμός της χειρονακτικής εργασίας από την παραγωγή. Μάλιστα, κάποιοι εκτιμούν ότι οι χώρες με πολύ φθηνή εργατική δύναμη, όπως η Κίνα, θα χάσουν το ανταγωνιστικό τους πλεονέκτημα (The Economist, 12 Φεβ. 2011, σελ. 11). Ταυτόχρονα, η κατασκευή πληθώρας απλών και πολύπλοκων αντικειμένων γίνεται εξαιρετικά εύκολη και φθηνή.Από την άλλη, αυτονομείται σχεδόν πλήρως η ιδέα ενός προϊόντος από την πραγματοποίησή του. Κάθε προϊόν μπορεί να αποτελεί ένα αρχείο στο φάκελο «τα έγγραφά μου» ή μάλλον «τα προϊόντα μου» ενός ηλεκτρονικού υπολογιστή, αδιάφορο για το πότε, πού ή πόσες φορές θα «εκτυπωθεί». Ακολούθως, όλες οι εταιρείες παραγωγής προϊόντων μετατρέπονται πρακτικά σε εταιρείες πληροφορικής. Τα προϊόντα τους δεν είναι απτά αντικείμενα, αλλά ηλεκτρονικά αρχεία που μπορούν να μετατραπούν σε απτά αντικείμενα, όπως ακριβώς ένα αρχείο κειμένου που μπορεί να τυπωθεί σε χίλιους διαφορετικούς εκτυπωτές ή ένα αρχείο μουσικής που μπορεί να παίξει σε άπειρες συσκευές.
Η ιδέα μας περί προϊόντος, εργασίας, παραγωγής αλλάζει ριζικά. Συντελείται μια καθοριστική μετατόπιση προς το στάδιο της πνευματικής εργασίας για τη σύλληψη και το σχεδιασμό αγαθών και χάνει τη σημασία του –επειδή απλοποιείται, «εκφυλίζεται» στο επίπεδο ενός «κλικ»– το στάδιο κατασκευής των αγαθών, της υλοποίησης της ιδέας.
Η απλοποίηση αυτή της υλικής παραγωγής σε συνδυασμό με την εξοικονόμηση στις πρώτες ύλες σημαίνει και μια άνευ προηγουμένου δυνατότητα αφθονίας των αγαθών, με λιγότερη εργασία, με τις ίδιες ή λιγότερες πρώτες ύλες καθώς και με την κατανάλωση λιγότερης ενέργειας.
Μαζί με αυτή τη μετατόπιση συντελείται και μία νέα μορφή παραγωγικής και κοινωνικής συγκρότησης γύρω από το πανεπιστήμιο και το ερευνητικό κέντρο, πλάι στην παραδοσιακή συγκρότηση της κοινωνίας γύρω από το εργοστάσιο, τη βιομηχανική ζώνη ή την αγροτική παραγωγή. Η αγορά χειρονακτικής εργατικής δύναμης τείνει να εκτοπίζεται από την αγορά ιδεών, δηλαδή της πνευματικής εργατικής δύναμης. Χάνουν τη σημασία τους οι μεταφορές αγαθών εφόσον το αγαθό βρίσκεται εκεί που βρίσκεται ο εκτυπωτής του, ενώ κερδίζουν σε σημασία τα δίκτυα και κυρίως το διαδίκτυο.
Στους τομείς αντίθετα της πρωτογενούς παραγωγής, στη γεωργία και στην εξόρυξη πρώτων υλών, εξακολουθεί με τα μέχρι τώρα δεδομένα να κυριαρχεί η εκμηχανισμένη μεν παραγωγή, αλλά με καθοριστικό ακόμη το ρόλο της χειρονακτικής εργασίας.
Αμφισβητείται ο νόμος της αξίας
Περιορίζεται ασφυκτικά η δυνατότητα άντλησης υπεραξίας
Πολλοί βλέπουν στην τρισδιάστατοι εκτύπωση τη δυνατότητα μεταφοράς του εργοστασίου στο σπίτι ή το γραφείο, ή τη ρομαντική επιστροφή στην εποχή του μοναχικού παραγωγού που σχεδίαζε και κατασκεύαζε ο ίδιος το προϊόν του, χωρίς την αποξενωτική μεσολάβηση της μεγάλης παραγωγής.
Πράγματι, δίνεται στον καθένα μας η δυνατότητα να φτιάξει μεγάλο μέρος των αγαθών που χρειάζεται στο σπίτι του με το πάτημα ενός κουμπιού. Μάλιστα, μια διαδικτυακή κοινότητα (reprap.org) βασιζόμενη στις αρχές του ανοιχτού κώδικα έχει σχεδιάσει έναν εκτυπωτή που μπορεί κανείς να κατασκευάσει ο ίδιος με λιγότερο από 400 ευρώ. Το μηχάνημα παρασκευάζει πλαστικά αντικείμενα που μπορεί κανείς να σχεδιάσει με ανάλογο λογισμικό, το οποίο η κοινότητα παρέχει δωρεάν.
Τέτοιες δυνατότητες πραγματικά εντυπωσιάζουν. Το μέλλον όμως δεν βρίσκεται στο εργοστάσιο που μπορεί κανείς να φτιάξει στο σπίτι του, αλλά στις συλλογικότητες που συνεργάζονται για την ανάπτυξη προϊόντων, των οποίων η τελική υλική κατασκευή έχει γίνει τόσο εύκολη, που καθίσταται αδιάφορη.
Στο σημείο αυτό απλοποίησης της παραγωγής, οι εμπορευματικές σχέσεις γίνονται περιττό εμπόδιο, η ανταλλαγή προϊόντων με βάση την αξία τους παρωχημένη. Γίνεται πιο συμφέρον να διαθέτει κανείς δωρεάν στο διαδίκτυο το προϊόν της πνευματικής εργασίας της κοινότητας, της συλλογικότητας, της εταιρείας του, ένα ηλεκτρονικό αρχείο, δηλαδή, μερικά bytes, με αντάλλαγμα την ελεύθερη πρόσβαση στον αστερισμό των ηλεκτρονικών αρχείων που παράγουν άλλες ομάδες, κοινότητες ή εταιρείες. Ηλεκτρονικά αρχεία τα οποία μπορεί να μετατραπούν σε υλικά αντικείμενα πολύ απλά και πολύ φθηνά, με το πάτημα ενός κουμπιού.
Με άλλα λόγια, γιατί να διαθέσει κανείς δωρεάν στους άλλους το προϊόν της εργασίας του, εν προκειμένω ένα ηλεκτρονικό αρχείο στο διαδίκτυο, και να μην το πουλήσει για κάποιο αντάλλαγμα; Διότι πουλώντας το θα πάρει για αντάλλαγμα κάτι αντίστοιχο με αυτό που πουλάει. Ενώ διαθέτοντάς το δωρεάν θα έχει απεριόριστη δωρεάν πρόσβαση σε μια τεράστια δεξαμενή προϊόντων άλλων παραγωγών. Προϋπόθεση για μια τέτοια σχέση είναι η αντικειμενοποίηση των ψηφιακών αρχείων σε υλικά αγαθά να είναι πολύ απλή και φθηνή.
Με όρους πολιτικής οικονομίας, ο βαθμός αυτοματοποίησης της παραγωγής που συνεπάγεται η τρισδιάστατη εκτύπωση πληγώνει ανεπανόρθωτα το νόμο της αξίας και τη δυνατότητα άντλησης υπεραξίας. Η συμμετοχή ανθρώπινης εργασίας στην παραγωγή αγαθών γίνεται τόσο μικρή, ώστε τα περιθώρια κέρδους συρρικνώνονται. Αντίθετα, η κοινή χρήση μεθόδων παραγωγής και προϊόντων στο πλαίσιο της κοινότητας των παραγωγών διευκολύνει την ανάπτυξη και την παραγωγή προϊόντων για την κάλυψη των αναγκών με οικονομία στους φυσικούς πόρους και σεβασμό στο περιβάλλον.
Πατέντες η απάντηση
Αυξάνεται η εκμετάλλευση-Άνοδος ανεργίας
O καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής δεν μπορεί να ενσωματώνει τέτοιου είδους τεχνολογικές επαναστάσεις παρά μόνο με αντιδραστικό τρόπο. Έτσι, ενώ η νέα τεχνολογία κάνει ακόμη περισσότερο δυνατή και αναγκαία την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και την κοινοκτημοσύνη στην τεχνογνωσία και τα προϊόντα της πνευματικής εργασίας, η ενσωμάτωσή της στο σημερινό τρόπο παραγωγής θα γίνει με μορφές οπισθοδρόμησης και αντίδρασης.
Κατ’ αρχάς η νέα τεχνολογία μπορεί να μην αξιοποιηθεί ή να αξιοποιηθεί μόνο περιθωριακά. Επειδή υπεραξία παράγει μόνο η ανθρώπινη εργασία, δεν αποκλείεται πολυεθνικοί κολοσσοί να κρίνουν ότι τους συμφέρει περισσότερο να παράγουν με απαρχαιωμένες μεθόδους που στηρίζονται στην εκμετάλλευση ανθρώπινης εργασίας, σε εργοστάσια – κάτεργα σε χώρες με φθηνά εργατικά χέρια.
Μάλιστα, επειδή θα πρέπει να συναγωνιστούν τις νέες αυτόματες μηχανές, η εκμετάλλευση των εργατών θα είναι ακόμη πιο έντονη.
Αν όχι εξ ολοκλήρου, ένα μεγάλο μέρος της παραγωγής θα εξακολουθήσει να γίνεται με παρωχημένες μεθόδους παρότι θα μπορούσε να εφαρμοστεί η νέα τεχνολογία. Εξάλλου, προσπαθώντας να εξισορροπήσουν την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους από τη νέα τεχνολογία, οι εταιρείες θα προσπαθήσουν να εντείνουν την εκμετάλλευση στους κλάδους που η χειρονακτική εργασία διατηρεί το στρατηγικό της ρόλο.
Στην εξόρυξη πρώτων υλών και στη γεωργία η εργασία θα είναι ακόμη πιο απεχθής από ό,τι σήμερα. Αλλά και στο επίπεδο της σύγχρονης παραγωγικής πνευματικής εργασίας θα επιχειρηθεί η μέγιστη εκμετάλλευση, με τις πλέον ελαστικές εργασιακές σχέσεις και χωρίς εργατικά δικαιώματα.
Στο μέτωπο διαδικτυακής κυκλοφορίας ηλεκτρονικών αρχείων οι εταιρείες θα απαντήσουν με ένα πολύπλοκο σύστημα πατεντών και κατοχύρωσης πνευματικών δικαιωμάτων.
Ο Economist σημειώνει ότι «οι δικηγόροι, χωρίς αμφιβολία τρίβουν τα χέρια τους» καθώς το νομικό πλαίσιο για την πνευματική ιδιοκτησία και την καταπολέμηση της ηλεκτρονικής πειρατείας ίσως χρειάζεται επανεξέταση. Η μάχη της αστικής τάξης για την ανακοπή της τάσης κοινωνικοποίησης των ψηφιακών αγαθών –εν δυνάμει του συνόλου του πνευματικού πλούτου δηλαδή– θα ενταθεί, διότι σε αυτό το μωσαϊκό των ψηφιακών αγαθών θα ενταχθούν και τα σχέδια των υλικών εμπορευμάτων, ως αποτέλεσμα της παρασκευής τους με τη μέθοδο της τρισδιάστατης εκτύπωσης.
Η ανεργία θα είναι ίσως η πιο τραγική συνέπεια της τεχνολογίας της τρισδιάστατης εκτύπωσης στο πλαίσιο του ολοκληρωτικού καπιταλισμού. Η ανάγκη για λιγότερα εργατικά χέρια που σημαίνει η νέα τεχνολογία δεν θα έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση των ωρών εργασίας και την αύξηση της ευημερίας.
Αντίθετα, η πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους που θα ενταθεί, θα επιφέρει ακόμη μεγαλύτερη εκμετάλλευση των εργαζόμενων, με περισσότερη δουλειά, λιγότερες επενδύσεις κεφαλαίων που θα λιμνάζουν καθώς δεν θα μπορούν να τοποθετούνται κερδοφόρα και αύξηση της μόνιμης ανεργίας – ενός μεγάλου μέρους του εργατικού πληθυσμού που θα είναι μόνιμα εκτός παραγωγής.
Τις προϋποθέσεις για μια ακόμη μεγαλύτερη κρίση από τη σημερινή θα δημιουργήσει η καπιταλιστική αξιοποίηση της νέας τεχνολογίας. Ταυτόχρονα όμως, θα δημιουργηθούν ίσως για πρώτη φορά στην ιστορία προϋποθέσεις στρατηγικής ηγεμονίας των εργατικών συμφερόντων μέσα στην ίδια τη σφαίρα της παραγωγής.
